“Çocuklara ölüm nasıl anlatılır?” anne ve babaların en çok zorlandığı ve ne yapacağını bilemediği konulardan biri. Aslında ölüm de doğum kadar hayatın bir parçası. Çocuklar ölümü öğrenecek diye endişelenmeye gerek yok. Aksine konuşarak anlatılmalıdır. Bu yazımızda Hospitalpark Darıca Hastanesi Psikoloji Bölümü’nden Klinik Psikolog Sena Cabbar, “Çocuklara ölüm nasıl anlatılır?” sorusu hakkında önemli bilgiler verdi.
Çocuklarda ölüm kavramı ve ölümü algılayışı onun bilişsel gelişimindeki olgunlukla yakından ilgilidir. Yani her yaş özelinde farklıdır. Çocuklarda yaşlara göre ölüm algısı şu şekilde özetlenebilir:
0-2 yaş arası bebeklerde ölüm algısı
0-2 yaş arası bebekler ölümü kavrayamasa da bakım vereninin orada olmadığını ya da sevdiklerinin duygu durumundaki değişimi fark ederek ayrılıkla ilgili endişeler hisseder. Bu dönemde bir açıklama yapmak çok anlamlı olmayacaktır. Bunun yerine çocuğun günlük rutini, fiziksel ve duygusal ihtiyaçları aksatılmamalıdır. Ek olarak çocuğun ayrılma kaygısını azaltmak adına sarılma gibi fiziksel temas da artırılmalıdır.
2-7 yaş arası çocuklarda ölüm algısı
2-7 yaş arası çocuklar ölümü tam olarak kavrayamaz ancak az çok fikir sahibidir. Bu dönemdeki çocuklarda ve 4 yaş ölüm kavramı genellikle geçici ve geri döndürülebilir olarak algılanır. Ayrıca soyut düşünme bu dönemde henüz kazanılmadığından ölümü daha çok bir seyahate çıkmak gibi değerlendirebilirler.
7 yaş ve üstü çocuklarda ölüm algısı
7 yaş ve üstü çocuklarda ölüm kavramı yavaş yavaş oturur. Bu yaş aralığındaki çocuklar tüm canlıların bu süreci deneyimlediğini ve geri dönüşü olmadığını bilir. Ancak bu durum çocuğun sevdikleriyle ilgili endişeler yaşamasına ve ölümle ilgili kabuslar görmesine sebebiyet verebilir.
Her yaş grubundan çocuğa ölümü anlatacak olan kişi çocuğa temel bakımını veren ve güveli bir bağ kurduğu kişi olmalıdır. Çocuğa açıklama yapacak olan kişinin hazır bulunuşluğu da çok önemlidir. Çocuğa ölüm haberini verecek olan kişinin psikolojik olarak buna hazır olması gerekir. Bu noktaya dikkat ederek okul öncesi dönemdeki çocuklara ölümü anlatmak için aşağıdaki örnek ifadeler kullanılabilir:
“Tüm canlılar için hayatın başladığı ve bittiği bir zaman var. Bu zaman hayattır ve tüm canlılar için geçerlidir. Örneğin, çiçekler tohumdan büyümeye başlar; büyür, çiçek açar sonra da kurur ve ölür. Bu tüm hayvanlar ve insanlar için de geçerlidir. Yani canlıların tümü doğup, büyür, yaşlanıp ve ölür. Hiçbir canlı sonsuza dek yaşamaz.”
Çocuğun yakın çevresindeki ölüm hastalık ya da kaza nedeniyle yaşandıysa çocuğa ciddi bir hastalık ya da iyileşmesi mümkün olmayan yaraların da yaşlanma olmasa bile her canlının ölümüne neden olabileceği söylenebilir. Bu noktada hastalığın normal hastalıklardan çok daha farklı olduğu çocuğa mutlaka söylenmeli. Aksi takdirde çocukta hastalığa ve hasta olmaya karşı korku gelişebilir. Ölümle ilgili canlıların yaşam süreleri hakkında da bilgi sunulabilir. Örnek olarak kelebeklerin birkaç haftalık, kuşların 3-4 yıllık, kedilerin 10-15 yıllık yaşam döngülerinden söz edilebilir. Bu süreci aşağıdaki örnek ifadelerle anlatabilirsiniz:
“Her canlının yaşam süresi farklıdır. Örneğin kelebekler birkaç hafta, kediler 10-15 yıl ve kuşlar 3-4 yıl yaşar. Yaralanma ya da hastalık olmaması durumunda sağlıklı olan bir kedi diğer kedilerden daha uzun yaşayabilir. Yani her canlının kendi yaşam süresi de farklı olur. Bu insanlar için de geçerlidir. Bazı insanlar 50 yıl yaşar, bazıları 90 yıl. Yaşam süresi her canlı için farklıdır ve tüm canlılar bir gün mutlaka ölür.”
Peki çocuklara ölümü nasıl anlatılmamalıdır?
“10 yaşındaki çocuğa ölüm nasıl anlatılır?” diye merak ediyorsanız ölümü 12 yaşından önce soyut kavramlarla anlatmamanız gerektiğini bilmelisiniz. Basit ve net ifadelerle anlatılmalıdır. Ayrıca bilmiyorum demekten de çekinilmemelidir. Karışık ve karmaşık cevaplar vermektense net bir dille bilmiyorum demek daha doğrudur. Yani yetişkinlerin yakınını kaybeden çocuğa anlatırken verdiği mesajlara dikkat etmesi önemlidir. Çocuğa ölümle bağlantı kuracağı sakıncalık kavramlarla ilgili mesaj verilmemelidir. Bu türden mesajlar çocukların ciddi psikolojik sorunlar yaşamasına neden olabilir. Bu mesajlardan bazıları şunlardır:
Bunun yanında ölümün ceza olduğu gibi yanlış mesajlar da verilmemelidir. Bu mesajlar çocuğun uykudan, topraktan korkmasına sebebiyet verebilir.
Çocuğa ölümü anlatırken ve yakınını kaybettiği anlatılırken mesajların içeriği kadar mesajların nasıl iletildiği de önemli. Bu aşamada dikkat edilmesi gereken noktalardan bazıları şunlardır:
Ölüm her yaştan insan için zor bir durumdur ve çocuklara ne kadar iyi anlatılırsa anlatılsın özellikle anne, kardeş ve babanın kaybı ciddi sorunlar yaşanmasına neden olabilir. Bu sorunlar her çocukta farklı şekillerde gözlemlenir. Bu sorunlardan bir kısmı aşağıdaki gibi özetlenebilir:
Bu türden sorunlar geliştiren çocukların ailelerine durumu bastırmadan ve göz ardı etmeden bir psikoloğa başvurmaları önerilir. Bilgi talep formunu doldurarak hastanemizin psikiyatri bölümünden randevu alabilirsiniz.